Energiespecialist Rob van der Valk: ‘Ultradiepe geothermie gaat er komen’

“Als je de optelsom maakt van alles wat we nu al weten, dan kun je hele bebouwde omgeving inclusief de glastuinbouw nu al voorzien van warmte. Daar hoef je helemaal geen spannende dingen voor te doen.” Dat zegt Rob van der Valk. Hij is programmamanger warmte voor de gebouwde omgeving in Zuid-Holland.

En voordat hij bij de provincie ging werken was hij energiespecialist bij glastuinbouw. Dat valt ook onder de gebouwde omgeving, dus hij mag zich nog steeds volop bemoeien met restwarmte, aardwarmte, aquathermie, elektrisch gegenereerde warmte en welke stappen je moet zetten om dat ook daadwerkelijk te realiseren.

Niks nieuws en revolutionairs nodig dus?

“Ultradiepe geothermie gaat in Zuid-Holland nog wel een keer komen. Aardlagen 5 à 6 kilometer diep waar stoomtemperatuur uit komt. Dat kun je dan gaan cascaderen, eerst volcontinu elektriciteit opwekken, zelfde opwek als een kerncentrale, en dan de warmte naar kassen en gebouwen. Ik sluit niet uit dat er nog eens een keer een rijk bedrijf is of een rijke staat, die een goeie plek zoekt voor de uitdaging van deze innovatieve techniek.”

Bellen die bedrijven al met de provincie?

“De landkaart van Zuid-Holland is nu al helemaal opgedeeld, aan concessiehouders en vergunninghouders voor het opsporen en exploiteren van ‘normale’ geothermie. Daar zit geen ruimte meer. Maar daar kan in de toekomst wellicht nog een kaart onder gelegd worden, twee keer zo diep. Ik heb al wel eens een partij gesproken die daar naar kijkt. Maar daar gebeurt nu nog niks. Het belang van een lokale gegarandeerde elektriciteits- en warmtevoorziening is echter evident.”

Waarom zit de provincie daar eigenlijk tussen?

“Oplossingen voor die warmte is een regievraagstuk. Grotendeels belegd bij de gemeente. Die kijkt naar wat er wanneer in welke wijken kan of moet gebeuren. Maar als het boven de gemeente uitstijgt, dan komt de provincie in beeld. Restwarmte en geothermie gaan al snel over gemeentegrenzen heen van leverancier naar gebruiker. Dat kan al snel naar 10.000 woningen of meer en in Zuid-Holland ook vaak naar kassen. En dan komt er een warmtenet bij kijken.”

Daar is nogal discussie over gekomen. Warmtenetten moeten in publieke handen komen. Sommige private partijen, zoals Vattenfall, maken daarom nu pas op de plaats.

“Ja, dat is de discussie rond de nieuwe Warmtewet. Die willen we al jaren moderniseren, juist om de warmtetransitie te versnellen. De koers is om net als het gas- en het elektriciteitsnet ook de warmtenetten in publieke handen te brengen. Voor die commerciële partijen die daar nu mee bezig zijn is dat wel een beperking. Logisch dan dat ze nu even ophouden met ontwikkelen, totdat precies duidelijk is tot waar hun verantwoordelijkheid kan gaan.”

“Ons beeld is tot nu toe dat alle bestaande projecten, inclusief degene die nu nog in gang worden gezet gewoon doorgaan. De wet biedt daar ook ruimte voor. Een bestaand warmtenet of warmtenet in aanbouw mag nog dertig jaar worden voortgezet door de commerciële partijen die daar nu al eigenaar of mede-eigenaar van zijn. En ze mogen het zelfs vergroten. ‘Inbreiden en uitbreiden’ heet dat in de wet.”

Wat voor mooie plannen bedrijven en overheden ook maken, weerstand bij burgers lijkt een gegeven. Kan dat ook gaan gelden voor aardwarmte?

“Voor de hele energietransitie is wel draagvlak. Maar als het op plannen maken aankomt en er worden keuzes gemaakt, dan wordt het spannend en ontstaat er toch altijd wel meer of minder weerstand. Vooral door onbekendheid. Werkt het wel goed? Wat gebeurt er met de kosten? Warmtevoorziening en afhankelijk worden van één partij, dat heeft ook nog geen populair imago. Het moet zich nog bewijzen.”

“In de glastuinbouw heeft geothermie zich wel al bewezen. Maar het eerste project in de stad moet nog van start gaan. Dus ik begrijp wel dat men zegt: ik moet het nog zien. Wij weten natuurlijk ook dat in die tuinbouwprojecten er best wel eens wat hapert. En hoe is dat dan geregeld? Krijg ik dan wel mijn warmte? Dat is een heel goede vraag.”

Alles contractueel dichttimmeren is nog een hele toer.

“Dat er bij het contract tussen Yara in Terneuzen en de glastuinders die warmte van die fabriek krijgt geen backup is geregeld, dat is zeer uitzonderlijk. Bij eigenlijk alle warmteprojecten wordt uit verzekeringsoogpunt een backup geëist. De te verwarmen gewassen in een kas vertegenwoordigen immers een groot kapitaal.”

Die backup is nu nog aardgas. Maar wat hebben we straks?

“In de eerste plaats zullen warmtenetten aan elkaar gekoppeld worden, zodat er meerdere bronnen op zitten. Valt er dan eentje uit door een storing, dan kunnen de andere het opvangen. Maar ook met aardgas als backup kunnen we nog lang vooruit. Je zult het niet heel vaak nodig hebben, dat zou tot 2050 wel kunnen blijven werken. Ook gezien de verduurzaming die er op het gasnet nog kan plaatsvinden met groen gas, biogas, waterstof.”

“En dan is er nog elektriciteit. Richting 2050 zal er nog veel meer aanbod zijn van niet fossiel opgewekte elektriciteit die je prima tijdelijk kunt inzetten als warmtebron. Dat gebeurt in Denemarken zelfs nu al in de industrie, met grote booster-warmtepompen. Voor noodgevallen is dat prima.”

Wat kan er sneller?

“De energieprijzen van het laatste jaar heeft niemand verwacht. Die zijn heel ontwrichtend voor iedereen, in de glastuinbouw en de woonwijken en van industrie tot en met mobiliteit en vervoer. Dus wat er klaar is en beschikbaar, dat pakt men nu direct beet. In de glastuinbouw werpt nu het programma Kas Als Energiebron echt vruchten af. Jarenlang is daar gewerkt aan allerlei alternatieven: energiebesparing met HNT, ledverlichting, meer duurzame energiebronnen. Dat is niet zomaar meteen ook allemaal gerealiseerd, maar dat gaat nu wel veel sneller van start.”

Pakken we dat in Nederland goed aan?

“De politiek besteedt nu miljarden aan compensatie van de hoge energierekening van burgers en bedrijven. En er gaan miljoenen naar echte ondersteuning van besparing en verduurzaming. Dat is uit verhouding. Ik begrijp wel hoe dat politiek werkt. Je kunt wel veel geld sturen naar plannen, maar die plannenmakers hebben vaak nog niet eens de mogelijkheid om het uit te geven.”

De glastuinbouw toch wel? Die liepen en lopen voor.

“Met dan wel de moeilijkheid dat het subsidiekader dat daarvoor werkte nu niet geschikt blijkt voor deze hoge energieprijzen. In de gebouwde omgeving is dat veel beperkter, waar men niet een goedkoper alternatief heeft zoals een wkk, die bij een hoop tuinders nog wel kan worden ingezet om goedkoper aan warmte te komen.”

“Een basisprincipe van de Brusselse staatssteunkaders is dat je niet mag oversubsidiëren. Je mag door je subsidie niet goedkoper worden dan het alternatief. En dat alternatief was altijd goedkoop gas, maar is nu het dure gas. Brussel is wel bezig om binnen zijn staatssteunkader meer ruimte te bieden voor het subsidiëren van niet fossiele energie. Dit om er een betaalbaar alternatief van te maken in geval van een verstoorde marktwerking op de energiemarkten, door alle ontwrichtende geopolitieke omstandigheden die we allemaal kennen en misschien ook wel door speculatie. Je kunt je afvragen of je je subsidiekaders dan wilt blijven koppelen aan zo’n niet representatieve marktprijs.”

Wanneer is het zonder subsidie goedkoper om duurzame energie te gebruiken?

“Dan moet de gasprijs structureel in de buurt van 50 cent per kuub komen. Ik had tot twee jaar geleden, toen ik naar de provincie overstapte, het idee dat dat nooit zou gaan gebeuren. Misschien een keertje, maar niet langjarig en vrij zeker nooit meer lager. Maar we zien nu dat het wel gebeurt. En het is ook niet zo dat elektriciteit zo duur blijft. Want met zon en wind gaat dat ook een keer omlaag.”

Het Rijk helpt met allerlei regelingen, van EIA en EG tot nu ook de TEK. Zijn er ook provinciale potjes?

“In de provincies zijn wel fondsen gevormd door de verkoop van energiebedrijven. Maar in Zuid-Holland is dat budget nu op, bijvoorbeeld door de recente investering in Warmtelinq.”

Waarom zou je niet een glastuinbouwlocatie in Groningen en Friesland gaan ontwikkelen. Daar zit een goede geologie voor aardwarmte

Maar de verspreid liggende bedrijven die vissen achter het net.

“Geothermie is gelukkig in heel Zuid-Holland wel kansrijk, op Voorne Putten bijvoorbeeld. De Leidse regio tot aan Aalsmeer heeft ook veel aardwarmtekansen. Dat is nu echt essentieel. Beschikbaarheid van warmte gaat een bepalende rol spelen voor de kansen van glastuinders. Liefst met een aantal alternatieven, dus niet afhankelijk van een enkelzijdige oplossing op je locatie. Dat wordt misschien wel dé vestigingsfactor. Ik zei in mijn tijd bij Glastuinbouw Nederland ook al: waarom zou je niet een glastuinbouwlocatie in Groningen en Friesland gaan ontwikkelen. Want daar zit een goede geologie voor aardwarmte en nog niet zoveel glastuinbouwbestemming.”

Hoe ver met energiebesparing?

Deze winter wordt volgens Van der Valk heel interessant om in de praktijk te zien hoe ver je kunt komen met energiebesparing.

“De grenzen werden in Het Nieuwe Telen (HNT) al opgezocht, maar niet door iedereen. Ik kom in de stuurgroep van het Energieakkoord West-Holland de mensen uit de sector weer tegen die zeggen: we hadden de concepten allang liggen voor 30% energiebesparing, maar we gaan dus nu pas die sprong maken. Toen werd er wel eens kritisch naar gekeken, want was dat wel nodig met een gasprijs van 10 of 15 cent. Nu zijn we blij dat we er toen die miljoenen ingestoken hebben. Het mooie is dus dat dat door het voorwerk geen sprong in het diepe is.”

Wie ziet u als de verliezers van deze energiecrisis?

“Dat zijn de kleine glastuinders met een gasgestookte ketel en een omzet per vierkante meter waar weinig marge in zit om dat dure gas te kopen. Daar ligt vooral de vraag of er nog een teelt is waar geen gas voor nodig is. Maar de markt voor dat soort producten zal al snel worden overspoeld. De plaatjes waren wel bekend voor als de verlaagde energiebelasting er vanaf zou gaan, per 2024. Dan zou er 20 of 30 cent per kuub bij komen en dat konden de telers er niet bij hebben. Inmiddels moeten er euro’s bij per kuub.”

“Ook ondernemers die zwaar geïnvesteerd hebben en daardoor met hogere vaste lasten zitten hebben het nu moeilijk. Die kunnen zich ook niet veroorloven om even rustig aan te doen. En ik ben ook heel benieuwd hoe het met belichte teelt gaat. Over op led was, twee jaar geleden nog maar, een te groot risico. Nu is men er toch maar toe over gegaan. Vooral in de sierteelt is dat wel een risico. In de groente heb je altijd nog het alternatief om niet te belichten.”