Stigas onderzoekt effect ledverlichting op ogen

Ruud de Vaal schrok toen hij een Nederlandse kas binnenliep waar de rood-blauwe ledlampen hingen. De lichtadviseur uit Zuid-Afrika was op bezoek bij een familielid dat de aanschaf van ledlicht overweegt. “Ik heb vijf minuten in zo’n kas gelopen en daarna zag ik alles groen”, stelt hij. “Dit is niet goed voor de ogen.” Uit bezorgdheid stuurde hij een mail naar het Vakblad voor de Bloemisterij. De Vaal vindt het logisch dat er wordt gezocht naar efficiënt groeilicht. Licht dat piekt op de frequenties die belangrijk zijn voor de fotosynthese, is zeer efficiënt.

Kritisch op subsidie

De Vaal is kritisch op de voorwaarden die het ministerie van LNV stelt aan de subsidie voor ledlicht. Een van de voorwaarden is namelijk dat er minimaal 5% groen licht in zit, zodat werknemers het licht als wit ervaren en eronder kunnen werken. “Het licht is daarmee nog steeds ongeschikt om onder te werken”, meent hij. “Rood en blauw zitten aan de zijkanten van het zichtbare spectrum. De pupil zal reageren alsof het vrij donker is, terwijl er veel licht op het netvlies valt. Dit kan mogelijk tot schade leiden.” HPS (High Pressure Sodium, oftewel natriumlampen) is volgens hem minder schadelijk omdat het alle frequenties bevat.

“Werknemers die alleen met ledlampen in de kas werken zien de kleuren niet meer goed. Het licht is zo sterk, dat het effect een half uur of langer kan aanhouden”, denkt De Vaal. “Daarna ebt het weer weg. Maar stel dat je meteen na het werk naar huis rijdt en bepaalde kleuren niet meer ziet. Dat is gevaarlijk in het verkeer.”

Rode bril helpt soms

Een ander verschijnsel is ’chromatische aberratie’. Rood en blauw hebben verschillende brekingshoeken in de ooglens. “Dat geeft het effect alsof je dubbel ziet”, zegt Frank Kooi, medewerker visuele ergonomie bij TNO. “Chromatische aberratie is niet schadelijk, maar wel vervelend. Na een paar uur werken onder dit licht ben je tureluurs. Dat los je niet op door een paar procent groen toe te voegen. Er is geen manier om dit te corrigeren, behalve door een rode bril op te zetten, maar dat werkt ook niet prettig.”

Of het rood-blauwe licht langdurige schade kan opleveren voor het oog is op dit moment niet duidelijk. Het Oogziekenhuis in Rotterdam heeft hier geen gegevens over. Fabrikant Signify verwacht geen problemen op dit gebied. “We moeten ons realiseren dat er in de kas het overgrote deel van het jaar een groot deel van dag voldoende daglicht binnenkomt”, laat woordvoerster Daniela Damoiseaux weten. “Het nadeel van de matige kleurherkenning beperkt zich dus tot de vroege ochtend en de late middag in met name de winter. Verder laat onderzoek zien dat in licht met 5-6% groen het menselijk oog na een minuut zo is geaccommodeerd dat voldoende kleurherkenning mogelijk is.”

_{Tekst gaat door onder de foto}

Naarmate er meer full led in de kassen hangt, wordt het belangrijker om te weten of er een effect is op de gezondheid van werknemers. – foto: Ton van der Scheer

Een nieuw fenomeen

In de Arbocatalogus van Stigas staan geen specifieke normen voor werken onder groeilicht in de kas. “Het is een nieuw fenomeen”, zegt Albert van der Burg, sectorspecialist glastuinbouw bij Stigas. Wel zijn er algemene normen voor het licht op de werkplek. Ledlicht valt onder de kunstmatige optische straling, genoemd in het Arbobesluit: ’De kleur van kunstlicht mag de waarnemingen van de veiligheid en gezondheidssignalering niet wijzigen of beïnvloeden.’ En ook: ’De kleur van kunstlicht mag de waarnemingen van de veiligheid en gezondheidssignalering niet wijzigen of beïnvloeden.’

De kleur van kunstlicht wordt bepaald in een kleurweergave-index (CRI), die aangeeft in hoeverre het spectrum van kunstlicht afwijkt van zonlicht. Dit wordt uitgedrukt in de Ra-waarde, die loopt van 0 tot 100. Hoe hoger de waarde, hoe natuurlijker het lamplicht. Een Ra-waarde van minimaal 80 wordt beschouwd als goed licht voor een werkplek. “Blauw-rode leds voldoen daar niet aan”, menen zowel Frank Kooi als Ruud de Vaal.

Juridisch is de kas een werkplek, heeft de Hoge Raad geoordeeld

Over CRI-waarden staat echter niets in het Arbobesluit. En wat is een werkplek? Volgens Signify is een kas niet primair bedoeld als werkplek. ’Het doel van een kas is zo efficiënt mogelijk laten groeien van gewassen’, meldt het bedrijf. ’Belichten gebeurt met een spectrum dat optimaal is voor groei van de plant en niet per se goed is voor kleurherkenning.’

Juridisch gezien is een kas wel een werkplek. De Hoge Raad heeft in 2011 het begrip ’werkplek’ omschreven als ’iedere plaats die in verband met het verrichten van arbeid wordt gebruikt’.

_{Tekst gaat door onder de foto}

In daglichtloze teeltcellen is het licht van de ledlampen nog nadrukkelijker aanwezig dan in kassen. – foto: Ton van der Scheer

Actieplan van Stigas

De klankbordgroep glastuinbouw van Stigas, die wordt gevormd door Glastuinbouw Nederland, Plantum, FNV en CNV Vakmensen, heeft ledlicht opgenomen in haar actieplan voor 2022. “We willen in kaart brengen of er mogelijk negatieve gevolgen zijn van het werken onder full led, en of er beschermingsmaatregelen moeten worden opgenomen in de Arbocatalogus Glastuinbouw”, zegt Peter Loef, beleidsspecialist arbeid bij Glastuinbouw Nederland. “Daarmee willen we uitsluiten dat de glastuinbouw straks blijft zitten met een goede oplossing voor gewas en energie, maar die schadelijke effecten heeft op de gezondheid van de werknemers.” Inmiddels heeft de groep een eerste overleg gehad met onderzoekers van Wageningen Universiteit. “We kijken nu welke kennis en expertise we nog missen om de antwoorden te vinden.”

Variabel spectrum

In Wageningen wordt veel onderzoek gedaan naar het gebruik van led en full led als groeilicht, onder meer in het project Led it be. “Er is echter nog weinig bekend over effecten op de ogen”, zegt Leo Marcelis, hoogleraar Tuinbouw en Productfysiologie aan Wageningen Universiteit. “Bij onze eigen experimenten met ledlicht verplichten we onze werknemers om een bril te dragen. Daar moet wel bij worden gezegd dat er soms hoge intensiteiten van blauw licht worden gebruikt, waarvan bekend is dat die schadelijk voor de ogen zijn.”

Ondertussen zijn de eerste ledlampen met een variabel spectrum op de markt verschenen. Deze kunnen schakelen tussen groeilicht en werklicht. “Op deze manier bereik je het beste van beide werelden”, aldus De Vaal. “In de groeistand bereik je de maximale energieconversie van kilowattuur naar groei. Als er gewerkt moet worden en aanvullend licht gewenst is, schakel je over naar werklicht. Zo creëer je een omgeving die veilig verlicht is.”

Wat goed is voor de plant is niet per se goed voor de medewerker. – foto: Peter Visser